Literatura dla dzieci i młodzieży: przekład, produkcja, recepcja

25 listopada 2022 roku w Bibliotece Katedry Filologii Niderlandzkiej odbyło się doroczne już seminarium Centrum Badań Literatury dla Dzieci i Młodzieży, tym razem pod tytułem „Literatura dla dzieci i młodzieży: przekład, produkcja, recepcja”.

O swoich badaniach i projektach opowiedziała najpierw gościni Centrum prof. Macarena García-González z Chile, a następnie wysłuchaliśmy pięciu referatów. Wygłosiły je trzy członkinie Centrum (dr hab. Agnieszka Wandel, dr hab. Katarzyna Biernacka-Licznar, prof. UWr i dr hab. Natalia Paprocka, prof. UWr) oraz trzy badaczki, które po zebraniu Rady Programowej zostały przyjęte do naszego grona. Są to: dr Dorota Żygadło-Czopnik z Instytutu Filologii Słowiańskiej UWr oraz mgr Natalia Lazreg i mgr Milena Osowska, dwie doktorantki Kolegium Doktorskiego Wydziału Filologicznego.

Poniżej przedstawiamy tytuły i streszczenia zaprezentowanych referatów, prezentację dr hab. Agnieszki Wandel oraz pamiątkowe zdjęcia.

Agnieszka Wandel, Instytut Nauk o Informacji i Mediach
Pięć lat minęło jak jeden dzień, czyli CBLDM w liczbach

Dorota Żygadło-Czopnik, Instytut Filologii Słowiańskiej UWr, Zakład Bohemistyki
Przyczynek do tematu: obecność czeskiej literatury dla dzieci i młodzieży w Polsce po 1989 roku

Przekład literatury światowej dla dzieci i młodzieży po 1989 roku stał się zjawiskiem bogatym i skomplikowanym. Wśród tekstów dominują te tłumaczone z języka angielskiego. Obok tekstów tłumaczonych z języka rosyjskiego na listach przekładów odnotowujemy niewiele tekstów tłumaczonych z innych języków słowiańskich. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku mamy niewielką grupę tekstów czeskich, słowackich i pojedynczych – chorwackich i serbskich. Po roku 2000 ich liczba jeszcze się zmniejszyła. Łączna liczba przekładów czeskiej literatury dziecięcej i młodzieżowej w Polsce w latach 1989-2020 wynosi 128 pozycji. Zakres i charakter importu z Czech w dziedzinie literatury dla dzieci i młodzieży zależał w dużej mierze od wyborów wydawców polskich, którzy rzadko wykorzystywali tę literaturę do realizacji celów długoterminowych i gromadzenia kapitału symbolicznego. W okresie Polski Ludowej polityka wydawnicza podlegała ideologii i wzajemnej wymianie repertuaru literackiego. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku służyła realizacji celów krótkoterminowych (zysk wydawniczy). W tym okresie wydawcy przekładów niezbyt chętnie stawiali na czeskie nowości, a jeśli je wybierali, to nie były to utwory wyznaczające trendy. W latach 1990-2000 nastąpił stopniowy wzrost ilości przekładanych pozycji. Prawdopodobnie wiązało się to z powstaniem nowych, często małych prywatnych wydawnictw zorientowanych na wydawanie literatury dla dzieci i młodzieży. W 2000 roku doszło do ukształtowania atrakcyjnej, bardziej rozbudowanej oferty edytorskiej na polskim rynku. W wyniku tego na początku XXI wieku pojawili się wydawcy, którzy czeską książkę dla dzieci i młodzieży zaczęli traktować jako formę sztuki i za jej pomocą dążyli do zwiększenia kapitału symbolicznego (m.in. Dwie Siostry, Afera, Stara Szkoła). W ostatnim dziesięcioleciu ilość tłumaczonych tekstów sięgnęła liczby 48 tytułów. W latach 1989-2022 sprawy przekładów z czeskiej literatury dla dzieci i młodzieży były traktowane w sposób odmienny niż przekłady dla odbiorcy dorosłego, które znalazły się w czołówce przekładów z literatur słowiańskich. Sytuację czeskiej literatury dla dzieci i młodzieży należałoby zmienić poprzez systematyczne dokonywanie nowych tłumaczeń wartościowych książek czeskich, przeznaczonych specjalnie dla młodego czytelnika, a nieznanych dotąd polskiemu odbiorcy młodzieżowemu i dziecięcemu. Mogłyby to być publikacje nagradzane coroczną nagrodą Zlatá stuha przyznawaną twórcom najlepszych książek dla dzieci i młodzieży wydawanych w języku czeskim. Należałoby zainteresować wydawnictwa i stosowne instytucje Czech i Polski, aby dotychczasowy stan rzeczy poprawić, bowiem czeska literatura dla dzieci i młodzieży rzadko stawała się aktywnym elementem literackiego polisystemu docelowego.

Natalia Lazreg, Kolegium Doktorskie Wydziału Filologicznego UWr
Tłumacz a multimodalność. Między postulatami a rzeczywistością. Na podstawie wybranych francuskich książek obrazkowych i ich przekładów

Przedmiotem proponowanego wystąpienia jest zaprezentowanie wyników mojego badania pilotażowego nad tłumaczeniami dla dzieci i młodzieży w kontekście multimodalności, a w szczególności strategie wykorzystywane przez tłumacza w przekładzie specyficznego rodzaju komunikatu multimodalnego, jakim jest książka obrazkowa (fr. album, ang. picturebook). Medium to jest formą komunikacji, która zakłada intencjonalne wykorzystanie dwóch kodów (modusów): językowego i ikonicznego, a w przypadku książek dla dzieci najmłodszych – także dźwiękowego, ponieważ treść czytana jest przez dorosłego pośrednika na głos (zob. np. Oittinen, Ketola, Garavini 2018). Jak podkreślają przekładoznawcy, tłumaczenie książki obrazkowej powinno zatem uwzględniać wszystkie te aspekty, a tłumacz nie powinien ograniczać się do słów, lecz umieć odszyfrować możliwe interakcje między kodami werbalnym, wizualnym i ewentualnie dźwiękowym (Ippolito 2014: 75; Oittinen, Ketola, Garavini 2018). Riitta Oittinen wspomina nawet o wymogu specjalizacji tłumacza w dziedzinie sztuki (Oittinen 2000: 114).

W tym kontekście moim celem jest sprawdzenie, czy powyższe postulaty przekładoznawców znajdują odzwierciedlenie w rzeczywistości poprzez zbadanie wyborów tłumaczy książek obrazkowych oraz ich świadomości na temat multimodalności. Zamierzam przeprowadzić serię szczegółowych wywiadów indywidualnych z tłumaczami książek obrazkowych. Pierwszy wywiad został już przeprowadzony i przeanalizowany, a w proponowanym wystąpieniu przedstawię wyniki tej analizy. Materiałem badania są trzy utwory Mélanie Rutten, wydawnictwa Éditions MeMo, a także ich polskie przekłady wydawnictwa Wytwórnia: L’Ombre de chacun (Mój cień), La source des jours (Źródło), oraz La forêt entre les deux (Mój las), przetłumaczone z języka francuskiego przez Jacka Mulczyka-Skarżyńskiego.

Postawiłam następujące pytania badawcze: Jakie są relacje między warstwą językową komunikatu oryginalnego i pozostałymi systemami semiotycznymi (obrazem i ew. dźwiękiem) i co dzieje się z nimi w przekładzie? Czy tłumacze biorą pod uwagę multimodalny wymiar książek obrazkowych? Jakie wyzwania stawia przed nimi multimodalny charakter komunikatu? Czy i jaki wpływ na tłumaczenie komunikatów multimodalnych ma wydawca?

Do badania użyłam dwóch metod jakościowych: analizy utworów pod kątem multimodalności oraz indywidualnego wywiadu pogłębionego z tłumaczem. Pierwsza z metod umożliwiła sprawdzenie, w jaki sposób tekst współtworzy komunikat z obrazem i dźwiękiem oraz w jaki sposób relacje te są traktowane w  przekładzie (Maria Nikolajeva i Carol Scott, Jolanta Maćkiewicz i in.). Natomiast indywidualny wywiad pogłębiony (IDI, Steinar Kvale, Earl Babbie, Radomir Miński) z tłumaczem Jackiem Mulczykiem-Skarżyńskim pozwolił sprawdzić, czy nadawca ten był świadomy multimodalnego charakteru komunikatów oraz czy (i jak) uwzględnił go w procesie tłumaczenia.

Milena Osowska, Kolegium Doktorskie Wydziału Filologicznego UWr
Komiks w Internecie – produkcja, dystrybucja, recepcja. Planowany projekt rozprawy doktorskiej

Celem pracy będzie ukazanie całokształtu zjawisk związanych z rozwojem i funkcjonowaniem komiksu w nowym dla niego środowisku, jakim jest Internet. Wraz z rozwojem mediów cyfrowych, komiks znalazł dla siebie nową przestrzeń, zmieniając i dostosowując się do nowych warunków i możliwości. Zmiany objęły formę komiksu, sposoby jego prezentacji oraz możliwości dystrybucji. Wpłynęły one również na poszerzenie kręgu twórców i odbiorców komiksu.

Projekt obejmie trzy zasadnicze kwestie, dotyczące komiksu internetowego: (1) określenie formy komiksu internetowego (wraz z typologią); (2) zagadnienia związane z produkcją i dystrybucją, w tym przede wszystkim rozwojem platform zajmujących się dostarczaniem komiksów, jak również dających przestrzeń artystom i twórcom nieprofesjonalnym, którzy próbują stawiać swoje pierwsze kroki w świecie tego medium;  (3) zbadanie recepcji komiksu w Internecie.

W ten sposób autorka chciałaby w pracy odpowiedzieć m.in. na następujące pytania:
• W jaki sposób dopasowuje się komiksy do różnych urządzeń elektronicznych oraz platform?
• Czy można wyróżnić charakterystyczne dla Internetu typu komiksu, i jeśli tak, to jakie?
• Jakie modele dystrybucji oferują dane platformy?
• Jaka platforma jest obecnie najpopularniejsza wśród twórców komiksów internetowych?
• Czy webkomiks jest popularny i jeśli tak, dlaczego?
• Jaka jest główna grupa odbiorców webkomiksu?

Dodatkowym walorem pracy będzie uporządkowanie terminologii związanej zarówno z komiksem w Internecie (terminem nierównoznacznym z komiksem internetowym/webkomiksem), jak i webkomiksem.

Katarzyna Biernacka-Licznar, Instytut Studiów Klasycznych, Śródziemnomorskich i Orientalnych UWr
Natalia Paprocka, Instytut Filologii Romańskiej UWr
Krajobraz po rewolucji. O losach polskich wydawnictw lilipucich w latach 2016–2020

W latach 2000–2015 kilkanaście wydawnictw zwanych „lilipucimi” zrewolucjonizowało w Polsce podejście do książki dla młodych czytelników. Jako oficyny młode stażem, niezależne, nastawione na zmianę poprzez rewaloryzację sztuki w książce dla dzieci i młodzieży, wydawnictwa te szybko zgromadziły znaczny kapitał symboliczny, sytuując się w polskim polu wydawniczym w autonomicznej strefie podporządkowanej (zob. Bourdieu 1999; Jankowicz et al. 2014). W książce Lilipucia rewolucja (2018) wraz z Elżbietą Jamróz-Stolarską przebadałyśmy ich działalność z wykorzystaniem m.in. metod bibliometrycznych i wskazałyśmy, w jaki sposób wpłynęła ona na przemianę polskiego rynku książki dla dzieci i młodzieży w początkach XXI wieku. 

W niniejszym wystąpieniu chciałybyśmy prześledzić losy objętych poprzednim badaniem wydawnictw w kolejnych pięciu latach (2016–2020). Przeanalizujemy w tym celu ich produkcję wydawniczą we wskazanym okresie, co pozwoli nam wstępnie określić, czy ich miejsce w polskim polu wydawniczym zmieniło się, a jeśli tak, to w jaki sposób.   

Weźmiemy pod uwagę te dane, które mogą posłużyć jako wskaźniki miejsca zajmowanego w polu wydawniczym, czyli: (1) roczną liczbę publikacji, (2) udział nowości w ofercie, (3) języki, z których najchętniej tłumaczone są publikowane książki, (4) liczbę książek i autorów nagradzanych w ofercie, a także (5) liczbę książek, których wydanie zostało dofinansowane przez różne instytucje.

Dane dotyczące lat 2016–2020 porównamy za każdym razem z danymi dotyczącymi lat latach 2000–2015. W niektórych przypadkach odniesiemy się także do danych dotyczący całego sektora literatury dla dzieci i młodzieży.